Ҳозирги вақтда Ўзбекистон Республикаси қонунчилигини ислоҳ қилишнинг энг долзарб йўналишларидан бири – ички ва халқаро эҳтиёжларни қондирадиган “Банкротлик тўғрисида”ги қонунни такомиллаштириш, барқарор иқтисодий ривожланишнинг муҳим омили бўлган тўловга қобилиятсизлик тизими, қарзларни тўлаш кафолати ҳамда тижорат алоқаларини янада мустаҳкамлашдан иборатдир.
2021 йил 10 августда Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Қонунчилик палатаси ялпи мажлисининг учинчи ўқишда, Ўзбекистон Республикасининг “Тўловга қобилиятсизлик тўғрисида”ги ПЗ-718-сонли янги қонун лойиҳаси (қонун лойиҳаси) қабул қилиниб, тасдиқлаш учун Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатига юборилди.
Ҳужжат лойиҳаси Ўзбекистон Республикасининг амалдаги “Банкротлик тўғрисида”ги қонуни асосида, шунингдек, Президент қарори билан тасдиқланган Жаҳон банки ва Халқаро молия корпорациясининг “Бизнес юритиш” йиллик ҳисоботида Ўзбекистон Республикасининг рейтингини янада яхшилаш бўйича “Йўл харитаси”нинг 36-банди, Ўзбекистон Республикасининг Президентининг 2019 йил 20 ноябрдаги ПҚ-4525-сонли ва 2020 йил 2 мартдаги ПФ-5953-сонли Фармони билан тасдиқланган 2017–2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини “Илм, маърифат ва рақамли иқтисодиётни ривожлантириш йили”да амалга оширишга оид Давлат дастурини бажариш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Давлат активларини бошқариш агентлиги томонидан ишлаб чиқилган.
Қонун лойиҳасининг асосий мақсади – банкротлик тизимининг самарадорлигини ошириш, банкротлик соҳасидаги кузатилаётган ҳуқуқбузарликларни содир этишга кўмаклашувчи бўшлиқларни, қонун ҳужжатларидаги мавжуд зиддиятларни ҳамда нормаларни бартараф этишдан иборат.
Лойиҳани ишлаб чиқишда қонун чиқарувчилар томонида нафақат мавжуд ички тажриба, балки банкротлик институти муҳим ўринларни эгаллаган қатор хорижий давлатлар тажрибаси ҳисобга олинган холда, мавжуд бўшлиқлар тўлдирилди.
Қонун лойиҳаси 17 боб 249 моддадан иборат бўлиб, аввалги қонун билан таққослаганда, унинг ҳажми бир ярим баробардан ошди.
Лойиҳанинг асосий янгиликлари қуйидагилардан иборат:
- Асосий тушунчалар рўйхати сезиларли даражада кенгайтирилди ва унинг аниқ атамалар рўйхати аниқлаштирилди. Хусусан, “банкротлик” (иқтисодий ночорлик) ўрнига энди “қобилиятсизлик” атамаси ишлатилмоқда;
- Банкротлик тамойиларига қaрзни таркибий жиҳатдан ўзгартириш тартиб-таомили қўшилган. Бу шахснинг тўлов қобилиятини тиклаш ва кредиторларнинг талабларини қондириш учун тўловга қобилиятсизлик ҳолатида қўлланиладиган янги реабилитация тамойили ҳисобланади;
- Қонуннинг қайта кўриб чиқилган шаклида тўловга қобилиятсизлик аломатлари аниқланади. Бу эса қарздорнинг вақтинча тўловга қобилиятсизлиги ва доимий тўловга қобилиятсизлиги каби таърифлар ишлатиш имконинини беради;
- Қонуннинг энг муҳим янгиликлардан бири – қарздорнинг мол-мулки ҳисобидан тўланадиган тўловга қобилиятсизлик иши билан боғлиқ харажатларга бағишланган модда ҳисобланади;
- Қонунда жорий тўловларга алоҳида модда бағишланган бўлиб, улар тўлов қобилиятсизлиги тўғрисидаги иш юритиш бошланган кундан бошлаб юзага келган солиқ мажбуриятлари ва (ёки) мажбуриятларини англатади;
- Суд бошқарувчиси этиб тайинланиши мумкин бўлган шахслар доираси кенгайтирилди, уларга фуқаролик ва иқтисодий суд ишларини юритиш ихтисослиги бўйича лицензияга эга бўлган адвокат ҳам қўшилди;
- Жисмоний шахснинг тўловга қобилиятсизлик тартибини амалга ошириш учун молиявий бошқарувчини тайинлаш ҳам назарда тутилган (у банкротлик тўғрисидаги иш бўйича суд бошқарувчисидир);
- Янгилик, шунингдек, қарздорнинг ижро этувчи органининг бошлиғи ва аъзолари, тугатиш комиссияси (тугатувчи) ва бошқалар бўлган шахсларни қарздор ишларини бошқарувчиси сифатида аниқлашдир;
- Банкротлик ишида иштирок этаётган шахслар таркибига ўзгартиришлар киритилди. Бундай шахслар рўйхатига қарздорнинг мажбуриятлари бўйича таъминот берган шахслар киради.
- Прокурор банкротлик тўғрисидаги иш қўзғатувчилар рўйхатидан ва тўловга қобилиятсизлик ишида иштирок этаётган шахслар доирасидан чиқарилди. Шундай қилиб, қонун лойиҳаси манфаатдорлиги қарздорнинг тўловга қобилиятсизлик тўғрисидаги иш билан шуғулланадиган шахсларнинг жараёнда иштирок этишига имкон беради;
- Ўзгаришлар суд бошқарувчисининг фаолияти натижалари бўйича мукофотларни ҳисоблаш ва тўлаш тартибига ҳам таъсир кўрсатди. Бундан ташқари, суд маъмурлари ишини рағбатлантириш мақсадида қарздорнинг мол -мулкидан қўшимча тўловлар назарда тутилган;
- Қонун лойиҳасида аввал ҳал қилинмаган масаланинг умумий қурилиш учун ишлаб чиқарувчининг тўловга қобилиятсизлиги тўғрисидаги ишни кўриб чиқиш каби масалаларга алоҳида эътибор қаратилган;
- Янгилик, шунингдек, қарздорнинг ижро этувчи органи, тугатиш комиссияси (тугатувчи) ва бошқаларнинг бошлиғи ва аъзолари бўлган шахсларни қарздорнинг ишларини бошқарувчиси сифатида аниқлашдир;
- Қарздорнинг мансабдор шахсларининг жавобгарлиги кучайтирилиб, улар кредиторларнинг талаблари тўлиқ қондирилмагани, шунингдек, қасддан тўловга қобилиятсизлик, тўловга қобилиятсизлигини яшириш ёки қасддан тўловга қобилиятсизлик ҳолатларида субсидиар жавобгарликка тортилиши белгиланди;
- Муҳим ўзгаришлар қарздорнинг ходимларининг ҳуқуқий субъектлигига қаратилган, бу эса ходимларга қарздорнинг мол-мулк етарли эмаслиги сабабли қопланмай қолган қарздорлик масаласи бўйича субсидиар жавобгар бўладиган шахсларни субсидиар жавобгарликка тортишни талаб қилиш имкониятини беради.
- Тўловга қобилиятсизлик тўғрисидаги иш юритиш жараёнида қарздорнинг битимларига эътироз билдириш тартиби сезиларли даражада такомиллаштирилди. Бунга қарздор томонидан тузилган битимларнинг ҳақиқий эмаслиги, кредиторларга зарар етказилиши ва уларнинг ҳақиқий эмаслиги оқибатлари кўзда тутилган алоҳида боб ажратилган;
- Aсосий янгилик – жисмоний шахснинг тўловга қобилиятсизлиги институти жорий этилишидир. Аввал, Қонун фақат якка тартибдаги тадбиркорлик билан шуғулланадиган шахсларга тегишли эди. Эндиликда якка тартибдаги тадбиркор бўлмаган ва илгари ёпилган якка тартибдаги тадбиркор учун қарзи бўлмаган шахслар масаласи ҳам ушбу Қонун лойиҳаси билан тартибга солинади.
Фуқаро тўловга қобилиятсиз деб топилиши мумкин, шундан кейин унинг мулки суд қарори асосида сотилади.
Қарздорни тугатишда мулки туфайли талабларнинг адолатли ва мутаносиб равишда қондирилиши кафолатлари мавжуд, бу бир кредиторнинг бошқасидан устун бўлишининг олдини олишга имкон беради.
Шундай қилиб, жисмоний шахсларнинг банкротлиги одамларга кредиторларнинг талабларини бошқаларнинг манфаатларини бузмаган ҳолда қондириш имконини берадиган институтга айланмоқда.
Умуман олганда, Қонун лойиҳасида Ўзбекистон Республикасида банкротлик амалиётини тубдан ўзгартириши мумкин бўлган қатор янгиликлар мавжуд. Шу нуқтаи назардан, процессуал қонунчилик билан бирлаштириш катта аҳамиятга эга бўлиб, улар имкон қадар самарали ва ўз вақтида бажарилиши керак.
Бу ўзгаришларнинг барчаси жуда ижобий ва шубҳасиз, қарздорлар ҳам, кредиторлар ҳам манфаатлар мувозанатига ёрдам беради.
Банкротлик тўғрисидаги қонун ҳужжатларини такомиллаштиришнинг навбатдаги босқичи – қонуности ҳужжатларини қабул қилиш, қонуннинг айрим қоидаларини ишлаб чиқувчи ва батафсил баён этувчи услубий тавсияномалар, шунингдек, ушбу тоифадаги ишларни кўриб чиқаётган иқтисодий судлар учун процессуал тавсияларни ишлаб чиқиш масалалари бўлиши мақсадга мувофиқ бўлади.
Халқаро ҳуқуқ ва қиёсий
қонуншунослик соҳасида
тадқиқотлар бўлими
бош илмий ходими А.Максудов